Yıllardır ilmî ve fikrî çalışmalarım arasında memleketimizin mânevî, ahlâkî, derûnî meseleleriyle de meşgul olur, gönül dostlarımla zaman zaman bu meseleleri tezekkür ederdim. Sohbetlerimizin temerküz noktasını; dinî, ilmî ve millî meseleler teşkil ederdi.

Bu sohbetlerde üzerinde en ziyâde hassasiyet gösterdiğimiz mevzu da maârif meselesi olurdu. Ecdadımızın ilim ve irfan âlemindeki şehâmetli icraatlarını zevkle mütâlaa ederken, rûhumuz emsalsiz sürurlarla dolardı. Fakat o şanlı ecdadın, o necip milletin torunlarının bugün cehâlete, sefâhate ve ihtilafa mahkûm olmasının ızdırabı, bizleri tarifi mümkün olmayan hüzünlere gark ederdi. Bu ise memleketimizin istiklali açısından bizlere endişe verirdi.

Bu sohbetlerin neticesinde şu acı manzarayı gördük: Mevcut maârif sistemimiz millî ve mânevî ruhtan uzak kaldığı ve kendi öz kültürünü ihmal ettiği için, kendinden beklenen neticeyi verememiş, terör ve anarşi gibi felaketlerin önünü alamamıştır.

Eğitimimizin bu hazin manzarasını bir gün ziyaretime gelen eğitim sahasında mütehassıs bir grup dostuma arz ettim. Sohbetimiz esnasında, onlar bugünkü maârifi eskiye nazaran daha iyi bularak, okulların çoğaldığından, öğretmen açığının giderek kapandığından ve okur-yazar oranının her geçen gün yükseldiğinden bahsettiler. 

Kendilerine şöyle dedim: Acaba maârif sadece okuyup yazmaktan mı ibarettir ve okulları çoğaltmak maâriften beklenen neticenin hâsıl olması için kâfi midir? Eğer bir memlekette maârif böyle telakki edilirse, o memleket terakkîye değil tedennîye mahkûm olmaz mı? Bir millet refah ve saadetle yaşamıyorsa, maddeten ve mânen tekâmül etmiyorsa, orada maârif acaba vazifesini hakkıyla yapmış mıdır?

Ve o anda aklıma gelen şu sualleri kendilerine tevcih ettim.

– Bugünkü maârif sistemini memleketin teâlî ve terakkîsi, refah ve saadeti için yeterli buluyor musunuz? Bulmuyorsanız ne gibi tedbirler düşünüyorsunuz?

– Okullarımızda yetişen gençler, bu milletin arzu ettiği ve muhtaç olduğu millî değerlere yeterince sâhip olabiliyorlar mı? Maârif camiası bu hususta bir endişe ve heyecan taşımakta mıdır? Millî eğitimimiz hakikaten millî midir?

– Gençlerimiz bu maâriften dinini, dilini, örfünü, ahlâkını hakkıyla öğrenebiliyor mu?

– Gençlerimize şanlı tarihimizin ibretli sahifelerini okutup, onlara hâdiselerin rûhunu tahlil edebilecek bir kudret ve seviye kazandırabiliyor mu?

– Maârifimiz okuttuğu gençleri muayyen bir gaye, tek bir ideal ve müşterek bir ruh etrafında birleştirebiliyor mu? Ve bu birliği temin edecek râbıtaları nelerdir?

– Ecdadımızın bize örnek olarak miras bıraktığı; istikamet, şecaat, iffet, şefkat, merhamet, uhuvvet, nezâket, edep, tevazu, kardeşlik, sevgi ve saygı gibi devletimizi ebed-müddet teminat altına alan ulvî seciyeleri maârifimiz gençlerimize tamamıyla verebiliyor mu?

Öğrencilerin efkârını, hissiyatını, mânevî ve ahlâkî değerler manzumesini sağlam bir zemin üzerine oturtabiliyor mu?

– Maârif mefhumu bir milletin ilmî, fikrî, ahlâkî ve harsî varlıklarının hepsini ihtiva ettiğine göre, şimdiki maârif sistemimizi bu cihetle yeterli buluyor musunuz?

– Maârif sistemimiz milletin saadet ve huzuruna, terakkî ve tekâmülüne hizmet edebilecek mütehassıs elemanlar yetiştirebiliyor mu?

– Acaba neden senelerden beri biz, ilim için Batı'ya talebe gönderiyoruz da, onlar bize göndermiyorlar. Yoksa maârifimiz henüz kemal derecesine ulaşamadı mı?

Üzülerek ifade edeyim ki, bu suallerime karşı aldığım cevaplar, eğitim sisteminin çökme noktasına geldiğini açıkça ortaya koyuyordu. Memleketimiz adına vicdanen muazzeb olduğum bu tablo karşısında, "acaba eğitim sisteminin ıslahı hususunda bir şeyler kaleme alabilir miyim" suali zihnimde tecessüm etti.

Elbette bu milletin kanını akıtacak, mevcudiyetini sarsacak ve hayatını söndürmeyi hedef alacak tehlikeleri hissedip gören her hamiyetperver gibi ben de hakikatleri araştırmaktan, yazmaktan, vukuu muhtemel felaket ve faciaları görüp göstermekten bigâne kalamazdım, sa'y ve gayretimi esirgeyemezdim. Fertlerin intibahına vesile olacak nur-u hakikati göstermeyi de kendime bir vazife telakki ettim. Bu itibarla meselenin teknik teferruatına girmeden, milletimizin beklediği ideal bir eğitim sisteminin hangi esaslara bina edilmesi gerektiği hususundaki kanaatlerimi yazmaya karar verdim.

Bu millet her şeyden önce fikren tenvire muhtaçtır. Onu felaha ve huzura kavuşturacak bir lem'a-i nur, bir şule-i irfan göstermemiz bizim için cihanbahâ bir vazife- i ulviyedir. Bugün öyle bir zamanda bulunuyoruz ki, en küçük bir hakikati gizlemek bu millet için büyük bir ihanet olur. Yanlış kanaatlerin devamına göz yummak kadar büyük bir cinayet ve şenaat tasavvur olunamaz.

Hataları en derin, en gizli noktalarına kadar açmak, noksan ve kusurları teşhis etmek, ehli himmetin en büyük vazifelerindendir. Zira kusurları itiraf etmeden, hatalardan dönmeden yapılacak her teşebbüs akim kalır. Hakikatler acı bile olsa tereddütsüz söylenmeli, inkişafına mani olan engeller izale edilmelidir.

Evet, neden dünkü ittifak, muhabbet ve uhuvvet, bugün ihtilafa, adavete ve tefrikaya dönüştü? Neden asırlarca bu milletin vifak ve ittihadı, uhuvvet ve muhabbeti devam etti de; bütün inkıraz ve sefaletler bu zamanda zuhur etti? Neden bir zamanlar cihana meydan okuyacak kadar şehâmet, celadet gösteren, uhuvvet ve muhabbetin sembolü olan bu milletin evlatları bugün birbirinin kanını akıtıyor, hayatını söndürüyor ve memleketi korkunç felaket ve tehlikelere sürüklüyorlar?

Dün cihanı hayrete düşüren, muazzam medeniyetler kuran, iklimlere ilim, irfan götüren, uhuvvet ve muhabbetin sembolü olan bu milletin evlatları, bugün neden bu cehâlete ve ihtilafa maruz kaldılar? Bunun muhakemesini yapmak lazım gelmiyor mu? Bu çöküşün, bu hezimetin sebeplerini sadece dışarıda aramak abestir. Evet, hamiyetperver her insanın vicdanlarında derin ızdıraplar doğuran bu yara üzerinde ne kadar durulsa yeridir.

Mehmed Kırkıncı Hocaefendi(rh)

Nasıl bir Maarif adlı eserinden