4-İbda ve Gaye Delili (Nizam Delili):

İbda: Bir şeyi, örneği olmadan güzel ve mükemmel bir şekilde yaratmak.

Gaye: Bir şeyin faydalı olması ve varlığındaki hikmetler nedeniyle kendisine ihtiyaç duyulması.

Nizam: Düzen, usul, kaide.

Bu âlemdeki her şey daha önce bir benzeri bulunmadan ve bir gayeye matuf olarak yaratılmıştır.

Daha önce bir güneş sistemi ve güneşin etrafında dönen yıldızlar yok iken, Allah'ın örneksiz ve mükemmel yaratmasıyla var olmuşlardır. Güneş, dünyayı ısıtıp aydınlatır. Dünya, güneşin etrafında döndüğü için yıl ve mevsimler, kendi etrafında döndüğü için ise gece ile gündüz meydana gelir.

İnsan, daha önce yok iken, Allah'ın örneksiz ve benzersiz yaratmasıyla var olmuştur. İnsan, dünyayı imar eder; dünya ise insanın ihtiyaçların karşılar.

Hangi varlığa bakarsak bakalım; onun benzeri olmadan yaratıldığını ve bir gayeye hizmet ettiğini görürüz. Bir varlığın yokluğu, öteki varlıklar için eksiklik anlamına gelir. Kadın olmazsa erkek, erkek olmazsa kadın eksik kalır.

Her varlık bir gayeye hizmet ettiği gibi, her organ da bir gayeye hizmet eder. Göz ile görür, kulak ile işitir, burun ile koklar, dil ile tadarız. Kalp, beyin, akciğer, karaciğer ve mide gibi organlarımız hep hayati görevler ifa ederler.

Âlemde bulunun nizam ve intizam, varlıkların örneksiz ve benzersiz olarak yaratılmış olmaları ve her varlığın bir gayeye hizmet etmesi gösteriyor ki, Vacibu'l-Vücud olan bir yaratıcı vardır; Allah olmadan, bütün bunların olması mümkün değildir.

İbda ve gaye diğer adıyla nizam delili Kur'an'da da anlatılmaktadır:

"O, yeri sizin için döşek, göğü de bina yapan, gökten su indirip onunla size rızık olarak çeşitli ürünler çıkarandır. Öyleyse siz de bile bile Allah'a ortaklar koşmayın."(1)

"O, güneşi bir ışık (kaynağı), ayı da (geceleyin) bir aydınlık (kaynağı) kılan, yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için ona menziller takdir edendir. Allah, bunları (boş yere değil) ancak gerçek ile (hikmeti gereğince) yaratmıştır. O, âyetlerini, bilen bir topluma ayrı ayrı açıklamaktadır."(2)

"Hayvanları da O yarattı. Onlarda sizin için ısıtıcı (şeyler) ve birçok faydalar vardır. Onlardan bir kısmını da yersiniz. Sizin için onlardan ayrıca akşamleyin getirirken, sabahleyin salıverirken bir güzellik (bir zevk) vardır. Bu hayvanlar sizin ağırlıklarınızı, ancak güçlüklere katlanarak varabileceğiniz bir memlekete taşırlar. Şüphesiz Rabbiniz çok şefkatli, pek merhametlidir."(3)

"Biz yeryüzünü bir döşek, yapmadık mı? Dağları da birer kazık. Sizi çifter çifter yarattık. Uykunuzu bir dinlenme kıldık. Geceyi bir örtü yaptık. Gündüzü de çalışıp kazanma zamanı kıldık. Üstünüzde yedi kat sağlam göğü bina ettik. (Orada) alev alev yanan bir kandil yarattık. Sıkışan bulutlardan şarıl şarıl akan sular indirdik. Size tohumlar, bitkiler, yetiştirmek için. Ve ağaçları(birbirine) sarmaş dolaş bahçeler."(4)

Bu ayetleri tefekkür ederek okuyup Allah'ın varlığını kabul etmemek mümkün değildir.

5-Sonsuzluk Delili:

Bu delilin akıl yürütme boyutu kısaca şöyledir:

-İnsan sonludur; ama sonsuzluğu düşünür.

-İnsan ölümlüdür; ama ölümsüzlüğü düşünür.

-Sonlu bir varlığın sonsuzluğu, ölümlü bir varlığın ölümsüzlüğü düşünmesi, sonu olmayan ve ölümsüz olan bir varlığın mevcudiyetini gösterir.

-O halde sonu olmayan, baki olan bir varlık vardır; o da Allah'tır.

6-Kemal Delili:

Bu delilin akıl yürütme boyutu kısaca şöyledir:

-İnsan, mükemmel değildir; ancak mükemmel olanı düşünür; insan noksandır, ama Ekmel olanı düşünür.

-Noksan olan insan, kendisinin yaratıcısı olamaz; çünkü noksan olmak, yaratıcı olmaya engeldir.

-O halde, insanı yaratan her türlü noksandan uzak ve hür türlü tam sıfatla muttasıf Ekmel bir varlık vardır ki, o da Allah'tır.

7-Beşer Tarihinden Çıkan Delil:

Beşer tarihi incelendiğinde bütün toplumların değişik isimlerle de olsa, Allahın varlığını kabul ettikleri görülür.

Putperestler bile, Allah'ın varlığını kabul etmişlerdir. Kur'an bu durumu, şu üç ayette anlatmaktadır:

"Andolsun, eğer onlara, "Gökleri ve 6yeri kim yarattı, güneşi ve ayı hizmetinize kim verdi?" diye soracak olsan mutlaka, "Allah" diyeceklerdir. O hâlde nasıl (haktan) döndürülüyorlar?"(5)

"Andolsun, eğer onlara, "Gökleri ve yeri kim yarattı?" diye sorsan, mutlaka "Allah" derler. De ki: "Hamd, Allah'a mahsustur." Fakat onların çoğu bilmezler."(6)

"Andolsun, onlara kendilerini kimin yarattığını sorsan elbette, "Allah" derler. Öyleyken nasıl döndürülüyorlar?"(7)

Bilinen bütün zamanlarda, bütün insan toplulukları Allah'ın varlığını kabul etmişlerdir. Bu kadar insanın bir yanlış üzerinde birleşmesi mümkün değildir.

Bu anlamda beşer tarihi, Allah'ın varlığını ispat etmektedir.

8-Nefs-i Natıkanın Kuvvetinden Çıkarılan Delil:

Bu delili şu üç cümle ile ifade etmek mümkündür:

-İnsandaki kabiliyetler sınırlı olduğu halde; insandaki akıl, idrak, irade ve ihtiyarın sınırsız hayal ve istekleri vardır.

-Mahdut ve noksan olan bir varlığın, sonsuz hayra ve en mükemmele yönelebilmesi, sonsuz ve Ekmel bir varlığın mevcudiyetini göstermektedir.

-O sonsuz ve Ekmel varlık, Allah'tır.(8)

9-Vazife Duygusu, Ahlak Kanunu ve Vicdandan Çıkarılan Delil:

Bu delilin akıl yürütmesi kısaca şöyledir:

-Her insanda kuvvetli bir vazife duygusu, ahlaki kanunlara uyma temayülü ve iyilikleri emredip kötülüklerden sakındıran bir vicdan vardır.

-Bu üç kuvvetin kaynağı da bizzat insanın kendisi olamaz.

-O halde bu üç kuvvet, insana, onu yaratan kuvvet tarafından verilmiştir. O yaratıcı kuvvet, Vacibu'l-Vücud olan Allah'tır.

10-İmanın Diğer Şartlarını İspat Eden deliller:

Bu başlığı kısaca şöyle değerlendirelim:

a)Meleklerin varlıklarını ispat eden deliller, aynı zamanda Allah'ın varlığını da ispat etmiş olurlar; çünkü melekleri yaratan Allah'tır.

b)Peygamberlik müessesesini ve peygamberlerin peygamberliklerini ispat eden deliller Allah'ın varlığını ispat etmiş olurlar; çünkü peygamberleri gönderen Allah'tır.

c)İlahi kitapların doğruluğunu ispat eden deliller, aynı zamanda Allah'ın varlığını da ispat etmiş olurlar; çünkü kitapları gönderen Allah'tır.

d)Ahiretin varlığını ispat eden deliller, aynı zamanda Allah'ın varlığını da ispat etmiş olurlar; çünkü ahirette insanları yeniden diriltecek olan, Allah'tır.

Dipnotlar

1-Bakara-22

2-Yunus-5

3-Nahl: 5-7

4-Nebe': 6-16

5-Ankebut-61

6-Lokman-25

7-Zuhruf-87

8-Dr. Ali Arslan Aydın, İslam İnançları Ve Felsefesi (özet), S:154