Türkiye'de ilk sinema gösterisi, İstanbul'da, Galatasaray'da, ünlü Sponek birahanesinde, Polonyalı Musevi Sigmund Vaynberg tarafından düzenlendi. Bu olayı, Ercüment Ekrem Talu'nun Perde-Sahne dergisinde "İstanbul'da İlk Sinema Ve İlk Gramofon" başlığıyla 15 Ekim 1943 günü yayımladığı yazıdan izleyelim:

"Çocuktum. Sekiz dokuz yaşlarında vardım. Tam tarihini söyleyemeyeceğim ama, sanırım 1896-1897 yıllarıydı. Bir cumartesi günü, rahmetli ağabeyim Nejat'la birlikte okuldan çıktık. Cihangir'deki evimize gidecektik. Yatılı olmayan arkadaşlarımdan biri yolumuzu kesti:

-Duydunuz mu, dedi. Şurda, Sponek'in salonundabugün sinematograf (sinema sözcüğünün kısaltılmamışı) göstereceklermiş. İlginç bir şeymiş diyorlar, yeni bulunmuş... Fotoğrafın canlısı gibi bir şeymiş."

Ağabeyimle ben, çocuğu bizimle alay ediyor sandık, ama o içtenlikle konuşuyordu: "Saat dörtte başlıyormuş, ben gideceğim," diye sözünü tamamladı.

"Belki geliriz," deyip ayrıldık. Öğleden sonra evden izin koparmak kolay oldu. Olayı babam da biliyormuş, bu yeni buluşu gidip görmemizi sağlık verdi üstelik.

Sponek, tramvayın Galatasaray dönemecinde, şimdi bir gece kulübü olan, o zamanın tanınmış bir birahanesiydi. İçi geniş, sessiz ve serindi. O gün için bir

gösteri salonu durumuna sokulmuştu.

Kapıdan, yine o gün için çok büyük bir para olan onar kuruşu vererek girdik. Erken geldiğimizden, en ön sırayı kaptık. Zaten çok kalabalık olmadı. Sıralar dolmadı bile. Nerede sinemalara şimdiki can atma?

 O zamanlar halk eğlenceye daha mı az düşkündü? Yoksa, Cuma, Cumartesi, Pazar demeyip dinlenme gereğini duymadan kazanmayı mı seviyordu? Gündüz eğlenceleri ve hatta o devirde İstanbul'a sık sık gelen yabancı tiyatro, opera, operet, sirk topluluklarının gündüz düzenledikleri gösteriler pek ilgi bulmazdı.

Karşımızda bir, bir buçuk metrakeralik bir beyaz perde vardı. Buna bir anlam vermeden bakıyorduk. Yan duvarlardaki ilanlardan da bir şey anlayamıyorduk. Canlı fotoğraf, asrın harikası, Andluzya'da boğa güreşi, şimendüferle seyahat... Bunlar, içimizde, ne olduğu yolundaki öğrenme isteğini körüklemekten başka bir işe yaramıyordu.

Derken ortalık birden karardı. Yoğun bir karanlık içinde kalınca korktuk. Elim, bilinçsiz olarak ağabeyimin elini buldu, bir tehlikeli durum varmışcasına sımsıkı kavradım. Arka sıralardan ıslıklar başladı. Kimse, karanlığın durum gereği olduğunu kavrayamadığından, pencerelere örtülen kara perdelerin kaldırılması isteniyordu.

 O zamanlar İstanbul'da elektrik yoktu. Abdülhamit'in kuşkusu elektriğin yurdumuza girmesini engellemişti. Sinema makinesini çalıştırmak ve şeritini aydınlatmak için kullanılan petrol lambalarından çıkan gaz kokusu, seyircileri rahatsız etmekteydi. Perdenin önüne gelen biri, bu karartının gereğini açıkladı ve hemen ardından gösteri başladı.

Avrupa'nın bir yerinde bir istasyon... Bacasından fosur fosur kara dumanlar savuran bir lokomotif, arkasına takılı vagonlarla duruyor. Rıhtımda aceleyle gidip gelenler. Ama ne gidiş geliş! Birer deli sanırsınız hepsini. Hareketler o kadar hızlı, ölçüsüz ve tuhaf ki...

Tren kalktı. Elbette sessizce. Aman, yarabbi! Üstümüze geliyor. Kapkaranlık salonda kıpırdanmalar başladı. Trenin perdeden çıkıp seyircileri çiğnemesinden korkanlar, sanırım ne olur ne olmaz diye çıkıp gittiler.

Hani ben de korkmadım değil. Ama merakım beni yerime çiviledi. Bereket versinki tren çabuk geçti gitti...

İki dakika ara verildi. Bu kez bir boğa güreşi seyrettik. Azılı hayvanlar perdede üstümüze doğru seğirttikçe yüreğimiz ağzımıza geliyordu. Bu film daha yaman. Onu önceden göstermiş olsalardı,salonda kimsecikler kalmazdı. Tren bizi sinemaya alıştırmış oldu.

Bütün bu gösteri, yarım saat sürdü. Seans, geceye dek bir kaç kez yinelenecekti. Çıktık. Fennin bu olağanüstü buluşunu birbirimize anlatmaya, çözümlemeye cabalıyorduk. Aklımız bir türlü ermiyordu. Tartışması okulda günlerce sürdü. İstanbul halkının çoğunluğu da bu konuyu konuşuyordu. Kimi, bu sihirli buluşu görmeyi günah sayıyor, kimi gidip gördüğünden ötürü tövbe edip Tanrı'ya bağışlanmasını yakarıyordu. Aydınlarsa, bir uygarlık unsurunun daha yurda girmiş olmasından sevinç duyuyorlardı.

İşte ilk sinema, sinematograf adıyla İstanbul'a böyle geldi, böyle başladı.

Kaynak

Tarihimizde İlk'ler

Milliyet Yayınları, İst. 1973, 1. Baskı