Aileden devlet düzeyine kadar toplumun bütün kurumlarında insanı insan yapan bu fıtrî duyguların tatmin edilmesi, kişilerdeki ruhî gerginliğin asgariye inmesine vesile olacaktır.

Bir Müslüman'ın aynı yuvada yaşamalarına rağmen gayr-ı müslim hanımını –onun isteği dışında- kendi dinine girmeye zorlamasına müsaade etmeyen İslâm dininin bu tavrı, din ve vicdan özgürlüğü açısından dikkate değerdir.

Bu asırda streslerin ve psikolojik davranış bozukluklarının önemli bir sebebi, iyi yüzlü karakterin oluşmasına vesile olan güzel huyların gittikçe yok olmaya yüz tutması, onun yerine fert ve toplum nabzında hâkim olmaya başlamış istibdat ve tahakküm tortulardır. Toplumdaki özgürlük, hoşgörü, diyalog, katlanma ve uzlaşma arayışlarını kolaylaştıracağından kişilik bozukluğuna neden olan ikilemlere son verecektir. Bu da toplumda huzur ve asayişin teminine katkı sağlayacaktır. Bu sebeple irşat, eğitim ve öğretim yapılırken muhatabın görüşlerine saygı duymalı, aktarılan bütün hususların tek doğru şeklinde lanse edilmemelidir. Diğer bir ifadeyle gerek yaygın ve gerekse örgün eğitimde olsun, mürşit ve eğitimciler irşat ve talim ekseninde esnekliği elden bırakmamalıdır.

Bediüzzaman'a göre, gerçek yalnız bir tane değildir. Yerine göre sayılı gerçekler söz konusudur. Mesela: Su içmek, hak olabilir? Elcevap: Bir su, beş muhtelif mizaçlı hastalara göre nasıl beş hüküm olur; şöyle ki; Birisine, hastalığının mizacına göre su ilâçtır, tıbben vaciptir. Diğer birisine, hastalığı için zehir gibi muzırdır, tıbben ona haramdır. Diğer birisine, az zarar verir, tıbben ona mekruhtur. Diğer birisine, zararsız menfaat verir, afiyetle içsin, tıbben ona mübahtır. İşte hak burada taaddüt etti. Beşi de haktır. Sen diyebilir misin ki: "Su yalnız ilaçtır, yalnız vaciptir, başka hükmü yoktur."( Sözler, s. 486 )

2. Merhamet: Karşılıklı hoşgörü ve sevgi

Sosyal barışın önemli bir faktörü de karşılıklı hoşgörü, sevgi, saygı ve acıma duygusunun cemiyet hayatında canlı tutulmasıdır. Efendimiz (a.s.), toplum hayatında sevginin önemini

لاَ تَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى تُؤْمِنُوا وَلاَ تُؤْمِنُوا حَتَّى تَحَابُّوا

"İman etmedikçe cennete giremezsiniz. Birbirinizi sevmedikçe (gerçek anlamda) iman etmiş olamazsınız"(Müslim, İman 93) sözleriyle vurgulamıştır.

Bediüzzaman, konuya verdiği önemi şu sözleriyle dile getirmiştir: "Bütün hayatımda, hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeden kat'i bildiğim ve tahkikatların bana verdiği netice şudur ki: muhabbete en layık şey muhabbettir; ve husumete en layık sıfat husumettir. Yani, hayat-i içtimaiye-i beşeriyeyi temin eden ve saadete sevk eden muhabbet ve sevmek sıfatı, en ziyate sevilmeğe ve muhabbete layıktır. Ve hayat-i içtimaiye-i beşeriyeyi zir ü zeber eden düşmanlık ve adavet, her şeyden ziyade nefrete ve adavete ve ondan çekilmeğe mustahak ve çirkin ve muzır bir sıfattır. Husumet ve adavetin vakti bitti. İki harb-i umumi adavetin ne kadar fena ve tahrib edici ve dehşetli zulüm olduğunu gösterdi. İçinde hiç bir fayda olmadığı tezahür etti.

Elhasıl: muhabbet, uhuvvet, sevmek İslamiyetin mizacıdır, rabıtasıdır. Ehl-i adavet mizacı bozulmuş bir çocuğa benziyor ki, ağlamak ister, birşey arıyor ki onunla ağlasın. Sinek kanadı kadar ehemmiyetsiz birşey ağlamasına bahâne olur. Hem insafsız, bedbin bir adama benzer ki, su-i zan mümkün oldukça hüsn-ü zan etmez. Bir seyyie ile on haseneyi örter. Bu ise, seciye-i İslamiye olan insaf ve hüsn-ü zan bunu reddeder."( Hutbe-i Şamiye, s. 51 )

3. Haramdan kaçınma

İslâm'ın yasaklarının her birisi fert ve toplum huzurunu temin etmeye yöneliktir. Din, can, mal, nesil, akıl gibi evrensel değerlerin korumasını hedeflemektedir. Ancak, globalleşen dünyamızda ferdi şahsi gayretlerle kötülüklerin önüne geçmek ve onlardan kaçınmak çok zordur. Bediüzzaman'ın ifadesiyle: "zaman cemaat zamanıdır, şahıs zamanı değildir. Şahıs (Fert), ne kadar dâhî ve hatta yüz dâhî derecesinde olsa, bir cemaatin müessisili olmazsa, bir cemaatin şah-ı mânevîsini temsil etmezse; muhalif bir cemaatin şah-ı mânevîsine karşı mağluptur"(Mektubat, s. 439)

İrşad vadisinde kollektif şuurun devreye girmesi esastır. Gerek din, gerekse dünya işlerinde olsun, maddi ve manevi yönden yardımlaşmanın önemi kavranmalı ve bu tarz ile Kur'an ekseninde insanlarımız barışa kavuşturulmalı; zengin-fakir, patron-işçi, âmir-memur, yöneten-yönetilen, devlet-vatandaş kucaklaşması sağlanmalıdır.

وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ

 "İyilik ve (Allah'ın yasaklarından) sakınma üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın" (Maide; 5/2) âyeti ile

خَيْرُ اْلاَصْحَابِ عِنْدَ اللَّهِ خَيْرُهُمْ لِصَاحِبِهِ وَخَيْرُ الْجِيرَانِ عِنْدَ اللَّهِ خَيْرُهُمْ لِجَارِهِ 

"Allah katında arkadaşların en hayırlısı arkadaşına faydalı olandır. Yine Allah katında komşuların hayırlısı komşusuna faydalı olandır." (Tirmizi, Birr 28)  şeklindeki hadisin gösterdiği hedeflere ışık tutulmalıdır.  

4. Anarşiye Yol Açan İtaatsizliği Önleme

Fert ve cemiyet planında tefrika ve anarşi tohumlarının filiz vermesine engel olacak bir eğitim, irşadın başlıca hedefi olmalıdır.

وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً

"Hep birlikte Allah'ın ipine sımsıkı yapışın; parçalanmayın. Allah'ın size olan nimetini hatırlayın; Hani siz birbirinize düşman kişiler idiniz de O, gönüllerinizi birleştirmişti ve O'nun sayesinde kardeş kimseler olmuştunuz" (Al-i İmran: 3/103)

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ

 "Allah, sizlerden iman edip iyi davranışlarda bulunanlara, kendilerinden öncekilere sahip ve hakim kıldığı gibi onları da yeryüzüne sahip ve hakim kılacağını, onlar için beğenip seçtiği dini (İslam'ı) onların içine yerleştirip koruyacağını ve (geçirdikleri) korku döneminden sonra, bunun yerine onlara güven sağlayacağını va'd etti"(Nur: 24/55)

مَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجاً

 "Kim Allah'tan korkarsa, Allah ona bir çıkış yolu ihsan edecektir."(Talak:65/2) gibi ayetler, insanların ancak Allah'ın lütfu sayesinde huzura kavuşabilecek ve kardeşçe yaşayabileceklerini ifade etmektedir. Ayette ayrıca Allah'ın lütfunun gelmesinin, onun dinine sımsıkı sarılmağa bağlı olduğuna da işaret edilmektedir.

Bediüzzaman, ideal devlet ve ideal toplum düzenine ulaşmak için ilk koşul olarak anarşiye yol açan itaatsizliğin önlenmesini öngörmüştür. O'na göre sağduyunun hakim olmadığı anarşik ortamlarda İslâm'ın güzelliklerinin anlaşılmasına da imkan yoktur. Ayrıca Bediüzzaman Kur'anî bir perspektif içerisinde bir tek ferdin hak ve hukukunun –rızası dışında- bütün dünyanın menfaati adına da olsa çiğnenemeyeceğini söyleyerek, çağımızda ideal yönetim şekli kabul edilen çoğulcu demokrasiden daha özgürlükçe ve hakperest bir tavır sergilemektedir.(Mektubat, S. 53)

Bediüzzaman'ın, anarşi doğuran itaatsizliğe karşı tutumu, aynı şekilde dayatmacı ve insan haklarını ihlal eden her türlü militarist zorbalık için de geçerlidir. Ona göre, bu tür zorbalar halife dahi olsa haydutturlar.(Divan-ı Harbi Örfi, s. 15)

Denebilir ki, anarşiye karşı itaati savunan Bediüzzaman'ın zorbalığa karşı tutumu ise bir çeşit sivil itaatsizliği simgelemektedir. O'nun bu tavrının özünde Hz. Peygamber (a.s.)'in "Allah'a muhalif olan yerde kula itaat edilmez" (İbn Hacer, Fethu'l-Bari, 5/188) sözü yatmaktadır. Bediüzzaman hukuk dışı despotluğa karşı toplumsal tepkinin verilmesine taraftardır. Bu hususta kollektif bir şuur çerçevesinde öngördüğü tavrı şöyle ifade etmiştir: Aç olan canavara karşı yapmacık tavırlarla sempatik görünmeye çalışmak onun merhametini değil, iştihasını açar. Sonra döner tırnağının ve dişinin kirasını da ister.(Mektubat, s: 471)

5. Cemiyetin İç Dinamiklerinin Canlandırılması

a. Kardeşlik

Kur'an'ın

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

 "Müminler ancak kardeştir. Öyleyse kardeşlerinizin arasını düzeltin ve Allah'tan korkun ki merhamet olunasınız"(Hucurat:49/10) ifadesinde yeri tespit edilen müminlerin, birbirine karşı kardeşçe davranmaları gerekir. Tasada, kıvançta, -hadisin ifadesiyle- bir tek ceset gibi olmalı. Bedenin bir uzvunun hastalanması durumunda diğer uzuvların onun yardımına koşmak suretiyle hastalanıp ateşlendiği ve geceleri uykusuz geçirdiği gibi, müminler de birbirlerine karşı öyle olmalıdır.

b. Akrabalık

إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء

وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

"Şüphesiz Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder"(Nahl: 16/90)

وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ

"Akrabaya, yoksula, yolcuya hakkını ver."(İsra: 17/26) şeklindeki âyetler, akrabalar arasındaki ilişkinin, kavgaya götüren menfaatlerin çatıştığı ortamdan uzak, karşılıklı dayanışma ve yardımlaşma fazileti üzerine kurulmasının gereğini vurgulamaktadır.

c. Komşuluk

وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئاً وَبِالْوَالِدَيْنِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالاً فَخُوراً

"Allah'a ibadet edin ve O'na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana-babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yakın arkadaşa, yolcuya, ellerinizin altında bulunanlara (köle, hizmetçi, işçi, memur ve benzerlerine) iyi davranın. Şüphesiz Allah kendini beğenen ve sürekli böbürlenip duran kimseyi sevmez"(Nisa: 4/36) âyetinde işaret edildiği üzere, komşuluk hakları toplumsal barışa önemli katkı sağlayacaktır.

d. Vatandaşlık

وَالَّذِينَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

"Daha önce Medine'yi yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine göç edip gelenleri severler ve onlara verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık hissetmezler. Kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir."(Haşir: 59/9) âyetinde belirtildiği gibi, aynı yurdu paylaşanların ayrı bir kardeşliği söz konusudur. Göbek bağı kadar olmasa da, toprak bağının birleştiricilik fonksiyonu unutulmamalıdır.

e. İnsanlık

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

"Ey insanlar! Şüphesiz ki biz, sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayırdı. Muhakkak ki Allah katında en değerli olanınız en çok takva sahibi olanınızdır."(Hucurat: 49/13) âyetinde, bütün insanların aynı ana-babanın meydana getirdiği insanlık ailesinin birer ferdi oldukları, Allah'a karşı saygılı davranışı ifade eden faziletli kişiliğe sahip olmanın dışında, hiçbir kimsenin diğerinden üstünlüğünün bulunmadığı vurgulanmaktadır.

Bediüzzaman, yukarıda beş maddede özetlediğimiz hususları şu sözleriyle ifade etmiştir: "Nasıl ki bir ordu fırkalara, fırkalar alaylara, alaylar taburlara, bölüklere tâ takımlara kadar tefrik edilir; tâ ki her neferin vazifelerin tanınsın, bilinsin. Aynen öyle de: Hey'et-i içtimaiyye-i İslâmiyeye, büyük bir ordudur., kabâil ve tavâife inkisam etmiş (kabile ve gruplara ayırmış). Fakat binbir birler adedince cihet-i vahdetleri var: Hâhıkları bir, razzakları bir, peygamberleri bir, kıbleleri bir, kitapları bir, vatanları bir, bir bir, bine kadar bir, bir..."(Mektubat, s. 322)

Diğer bir ifadesinde iman şuurunun toplumda sağlayacağı birlik ve beraberliğin önemine dikkat çekerek şunları söylemektedir: "İmanın verdiği nur ve şuur ile ve sana gösterdiği ve bildirdiği Esmâ-i İlâhiyye adedince vahdet alâkaları ve ittifak râbıtaları ve uhuvvet münasebetleri var. Meselâ: Her ikinizin; Hâlikınız bir, Mâlikiniz bir, Mâbûdunuz bir, Râzıkınız bir... bir bir, bine kadar bir bir. Hem Peygamberiniz bir, Dininiz bir, kıbleniz bir... bir bir, yüze kadar bir bir. Sonra köyünüz bir, devletiniz bir, memleketiniz bir... ona kadar bir bir..

 Ve sebatsız şeyleri tercih edip mümine karşı hakîki adâvet etmek ve kin bağlamak; ne kadar o rabıta-ı vahdete bir hürmetsizlik ve o esbab-ı muhabbete karşı bir istihfaf ve o münâsebât-ı uhuvvete karşı ne derece bir zulüm ve i'tisaf olduğunu; kalbin ölmemiş ise, aklın sönmemiş ise anlarsın."(Mektubat, s. 264)