1-Temanu' Delili:

Temanu'; birbirine mani olmak, biri diğerine engel olmak ve çatışma anlamlarına gelir.

Temanu' delilini anlamak için, önce şu iki ayet-i kerimeyi okuyalım:

"Eğer yerde ve gökte Allah'tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu. Demek ki, Arş'ın Rabbi Allah, onların nitelemelerinden uzaktır, yücedir."(1)

Hâşâ, eğer bir ilah değil de birkaç ilah bulunsaydı, bunlar âlemi idare etme ve yaratma konusunda anlaşamazlar, aralarında üstün olma savaşı çıkardı.

"Allah evlât edinmemiştir; O'nunla beraber hiçbir tanrı da yoktur. Aksi takdirde her tanrı kendi yarattığını sevk ve idare eder ve mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalardı. Allah, onların (müşriklerin) yakıştırdıkları şeylerden münezzehtir."(2)

Bir köyde iki muhtar, bir dairede iki müdür, bir devlette iki başkan olamayacağı gibi, evrende de iki ilah olması mümkün değildir.

Hâşâ iki ilah bulunması halinde şu ihtimaller ortaya çıkardı:

1-İki ilah bulunması halinde, âlemin düzeni bozulurdu. Çünkü bu ilahlar arasında âlemi idare etme konusunda anlaşmazlık yaşanır, her biri kendi isteğini yapmak ister, bu da âlemin nizamını alt üst ederdi.

2-Her iki ilah aynı hususta birbirine zıt şeyler yapmak istediklerinde bu, mümkün olmazdı; çünkü iki zıttın bir araya gelmesi mümkün değildir.

3- Her iki ilah aynı hususta birbirine zıt şeyler yapmak istediklerinde, bu ilahlardan birinin isteği olur, ötekinin isteği olmazsa doğal olarak isteği olmayan ilah olmamış olurdu.

Görüldüğü gibi, aynı anda iki ilahın mevcudiyeti durumunda, alemi idarede birbirlerine engel çıkaracaklarından, böyle bir durum aklen mümkün değildir.

Konuyu bir de şu örnekle değerlendirelim:

İki ilah olsa ve ikisini iradesi aynı konuda birbirine zıt olsa, o şeyin olması mümkün olmaz; çünkü iki zıt bir araya gelmez. O zaman ikisinin de iradesi yerine gelmemiş olur ki, iradesi yerine gelmeyen varlığa ilah denemez. Bu da iki ilah bulunmasının mümkün olmadığını gösterir. O halde tek bir ilah vardır, o da Allah'tan başkası değildir.

Şu ayeti de inceleyelim:

"De ki: "Eğer onların iddia ettiği gibi, Allah'la beraber (başka) ilâhlar olsaydı, o zaman o ilâhlar da Arş'ın sahibine ulaşmak için elbette bir yol ararlardı."(3)

Hâşâ, Allah ile beraber başka ilahlar bulunsaydı, bu ilahlar, dünyadaki padişahlar gibi, yetkileri kendi ellerine almak için çarpışırlardı. Böyle bir şey olamaz; Allah'tan başka ilah yoktur.

Ömer Nasuhi Bilmen, bu ayeti tefsir ederken Temanu' delilini şu şekilde açıklar: 'Bu âlemde iki ilahın mevcudiyeti farz edilse bunlar bu âlemin yaradılışında birbirine muhalefete ya kadir olurlar veya olamazlar. Kadir oldukları takdirde ikisinin de yaratıcılığı hâkimiyeti sınırlı olmuş olur. Kadir olmadıkları takdirde ise ikisi de âciz bulunmuş olurlar. Böyle bir sınırlılık ve acizlik ise Allah'ın şanına aykırıdır. Aynı şekilde iki ilâhtan biri bir şey yaratmak, diğeri de o şeyi yaratmamak istese her ikisinin dilediği olamaz. Çünkü iki zıtlığın yani yokluk ile varlığın birleşmesi lâzım gelir. Birinin istediği meydana gelse diğerinin âciz bulunmuş olması lâzım gelir. Her ikisinin de istediği meydana gelmese ikisi de âciz, yaratıcılık vasfından mahrum bulunmuş olur. Kısacası kâinatın yaratıcısı birdir, ortaktan uzaktır. Tam bir kudret ve yüceliğe sahiptir.'(4)

Evrende, hâşâ, iki ilah bulunsa, anılan ilahların birbirlerine muhtaç olmaları veya olmamaları açısından şu üç ihtimal akla gelir:

1-İki ilah birbirine muhtaçtır ki, muhtaç olan ilah olamaz.

2-İki ilahtan biri diğerine muhtaçtır ki, muhtaç olan ilah olamaz.

3-İkisi de birbirine muhtaç değildir ki, o zaman ikisi da ilah olamaz; çünkü ilah olmanın vasfı kendisi dışındaki her şeyin kendisine muhtaç olmasıdır.

Hâkimiyet, ortak tanımama esasına dayanır. Allah'ın bir ortağı olması mümkün değildir. Allah, zatında, sıfatlarında ve fiillerinde tektir; eşi, benzeri ve ortağı yoktur.

2-Nizam-ı Âlem Delili:

Evrenin yaratılışında tesadüfe yer yoktur. He şey ince bir hesapla ve birbirleriyle uyumlu olarak yaratılmıştır. Müspet ilimler geliştikçe, bunun böyle olduğu daha iyi anlaşılmaktadır.

Bu delil ile ilgili olan bir ayet şöyledir:

"Mûsâ, "Rabbimiz, her şeye hilkatini (yaratılış özelliklerini) veren, sonra onlara yol gösterendir" dedi."(5)

Ömer Nasuhi Bilmen, bu ayeti şöyle açıklamıştır:

'Bütün mahlûkatına istifade edecekleri yolları bildirmiş, kendilerine birer kabiliyet, birer yaratılış kuvveti vermiş, hattâ hayvanları, bitkileri dahi birer kabiliyete, birer büyüme ve gelişme özelliğine sahip kılmıştır. Velhâsıl: Bütün bu kâinatı güzelce tefekkür eden, bunlardaki muhtelif kabiliyetleri, gayeleri güzelce düşünen ve kendisinin bir zerreyi bile yoktan var etmeğe kadir olmadığını bilen insaflı bir insan, artık bir Yüce Yaratıcının, bir âlemlerin Rabbinin varlığında, kendisinin de Allah'ın bir mahlûku olduğunda asla şüphe edemez.'(6)

Bu âlemdeki hiçbir varlık anlamsız değildir. Her varlık bir gayeye hizmet etmektedir.

O halde her varlığı bir gayeye hizmet edecek şekilde yaratan bir yaratıcı vardır.

Her varlığı bir gayeye hizmet edecek şekilde yaratan yaratıcı, tektir. Yaratıcının, hâşâ iki olması durumunda, âlemde böyle büyük bir nizam olmaz, aksine düzensizlik ve kargaşa olurdu.

İhlâs suresi de Allah'ın varlığını ve birliğini ispat eder:

"De ki: O, Allah birdir. Allah, sameddir. O, doğurmamış ve doğmamıştır. Onun hiçbir dengi yoktur."(7)

1-Allah, zatında ve sıfatlarında birdir; eşi benzeri, ortağı yoktur.

2-Allah, kimseye ve hiçbir şeye muhtaç değildir; herkes ve her şey ona muhtaçtır.

3-Allah, evlat edinmemiştir. Hz. İsa onun oğlu olmadığı gibi Hz. Üzeyir de oğlu değildir. Melekler, hâşâ Allah'ın kızları değildir.

4-Allah'ın, hâşâ babası veya annesi yoktur.

Allah'ın birliği konusunda şu ayeti de inceleyelim:

"Şu hâlde yaratan, yaratamayan gibi olur mu? Artık siz düşünmez misiniz?"(8)

Bu ayet Allah'ın varlığını ve benzersizliğini ispat etmektedir. Allah'tan başka yaratan yoktur. Yaratma gücü olmayan ilah olamaz. Allah dışındaki bütün varlıklar, Allah tarafından yaratılmışlardır. Hiçbir yaratık yaratılana benzemez.

Şu ayet, âlemdeki nizamı ikna edici bir şekilde anlatmaktadır:

"O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahmân'ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Bir kere daha bak! Hiçbir çatlak (ve düzensizlik) görüyor musun?"(9)

Allah göğü yedi tabaka halinde yaratmıştır. Allah'ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk yoktur.

Diyanet tefsiri, bu ayeti şu şekilde açıklamaktadır: 'Evrenin eksiksiz-kusursuz yaratılışına, mükemmel işleyişine ve düzenine dikkat çekilmekte, böylece bu muhteşem varlık düzeninin bir tesadüfle meydana gelmiş olamayacağı ve devam edemeyeceği; bunun ancak üstün bir ilim, irade ve kudret sahibinin yaratması ve yönetmesiyle mümkün olduğu belirtilmektedir.'(10)

Şu iki ayet de Allah'ın varlığını ve birliğini ispat etmektedir:

"Acaba onlar herhangi bir yaratıcı olmadan mı yaratıldılar? Yoksa kendileri mi yaratıcıdırlar? Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattılar?"(11)

Hâşâ, eğer yaratıcı yoksa insanın, göklerin ve yerin var olması için geriye tamamen batıl olan iki ihtimal kalıyor:

Birincisi, anılan varlıkların bir yaratıcı olmadan var olmalarıdır ki, bu mümkün değildir.

İkincisi, anılan varlıkların kendi yaratıcıları olmalarıdır ki, bu da mümkün değildir.

O halde insanı, gökleri ve yeri, tek ilah olan Allah (c.c.) yaratmıştır.

Dipnotlar

1-Enbiya-22

2-Mü'minun-91

3-İsra-42

4-Ömer Nasuhi Bilmen, Kur'an'ı Kerimin Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri, C: 4, S: 1876

5-Taha-50

6-Ömer Nasuhi Bilmen, Kur'an'ı Kerimin Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri, C: 4, S: 2075-2076

7-İhlâs: 1-5

8-Nahl-17

9-Mülk-3

10-DİB Kur'an Yolu Tefsiri, C: 5, S: 417

11-Tur-35.36.