İslam'da cihad kavramı iki manada kullanılır. Cihad, Arapça "C-H-D" "Cehd" kökünden gelir. Lügatte cehd; gayret etmek, takat yani güç yetirmek ve meşakkat çekmek gibi anlamlara gelir. Terim manası, "Bezlü'l-mechudi fi husuli'l-maksud"dur, yani maksada ve belirlenen hedefe ulaşmak için tüm gayretini sarf etmek anlamına gelir.(1)

Bu da meşakkat ve sıkıntılara sabır göstererek nefisle, şeytanla, ahlaksızlık olan fısk ve sefahatle, kötülüklerle ve zulümle her nevi mücadeleyi yapmak demektir.(2) Dini ıstılah olarak cihad, ilây-ı kelimetullah için hak ve hakikat düşmanları ile mücadele etmek ve bunun için cehd ve gayret sarf etmektir.

Allah yolunda yapılan cihad iki kısma ayrılır:

1)Can, mal ve dil ile yapılan cihad

Bu cihad peygamberlerin gönderilmelerinin ana gayesidir. Din tamamen Allah'ın oluncaya kadar devam eden, insanları Allah'a iman ve itaat etmeye davet eden ve "en büyük cihad" unvanına sahip olan cihadın adıdır. İnsanlar bu cihad sayesinde Allah'a iman eder, ona ortak koşmaktan uzak durur ve yalnız ona kulluk eder. Bu cihad şekli "hasenun lizatihi" dir, yani bizzat güzeldir. Bunun diğer bir adı, manevi cihaddır.

Manevi Cihad: Bu cihad şekli fikir düzeyinde, lisan meydan muharebesinde yapılan mücadelenin adıdır. Kur'an'ın hakikatlerini müdellel bir şekilde muhataplara anlatmak, onları ikna etmektir.

فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا

"Resulüm! Kâfirlere boyun eğme ve Kur'an ile onlara karşı büyük cihad et!"(Furkan, 25/52) mealindeki bu Mekki ayette Kur'an'la cihad emri verilmiştir ki, bunun manevi cihad olduğu açıktır.

Manevi cihadın bir boyutu da insanın en büyük düşmanları olan şeytan ve nefse karşı verdiği mücahededir ki lu hadis-i şerif ona işaret eder;

المُجَاهِدُ مَنْ جَاهَدَ نَفْسَهُ

 "(En büyük) Mücahid Allah için nefsiyle cihad eden kimsedir"(Tirmizi, Fezailu-Cihad, 2)

Kur'an ve Sünnette Manevi Cihad

Kur'an-ı Kerim ve hadis-i şeriflerde, ilim ve fikir bazında yapılan çabalar/gösterilen gayretler, büyük cihad olarak değerlendirilmektedir. Hz. Peygamber, on üç yıl boyunca Mekke döneminde, düşmana karşı elindeki tek silahı olan Kur'an-ı Mucizu'l-Beyan'la cihad etmiş ve gün geçtikçe insanların kalplerini fethederek, manevî cihadın bir sonucu olan pek çok fütuhata imza atmıştır. Bu karşı durulmaz silaha karşı, düşmanın eli-kolu bağlanmış, fikir ve ilim alanında büyük bir hezimete uğramıştır. Bu ağır yenilginin verdiği hırçınlık, onları bazen iftira kampanyasına, bazen de kaba kuvvet kullanmaya sevk etmiştir. Kur'an'ın büyüleyici bir sihir, bir şiir, bir kehanet olduğunu; Hz. Peygamber (a.s.)'in ise, bir sihirbaz, bir şair, bir kâhin olduğunu söylemeleri, onların bu ümitsiz çırpınışlarının tetiklediği hezeyanın bir yansımasıdır.

Bir hadis-i şerifte " Nefse karşı yapılan cihada büyük cihad" adı verilmiştir.(3)

Aşağıda mealleri verilen ayetlerde de Manevî cihada yapılan teşvik unsurlarını görebiliriz:

Furkan Suresi:52 /Ve manevî cihad anlayışı

فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَاداً كَبِيراً

İlgili ayetin meali: "Resulüm! Sakın kâfirlere boyun eğme ve bununla (Kur'an ile) onlara karşı olanca gücünle büyük bir cihad örneğini göster!" 

Maddi savaşın bahis mevzuu olmadığı Mekke döneminde inen Furkan Suresinde yer alan ve "Kur'an ile ön görülen büyük cihad" emri, çok açık olarak, bir manevî cihad projesi olan fikrî ve ilmî mücadele anlayışını ortaya koymaktadır.

Bediüzzaman, bu asırda en büyük cihadın manevî olduğunu, bunun da ilim ve fikir sahasında söz konusu olacağını ifade eder.(4)

Hayatı boyunca, dünya ve ahiret saadetini temin eden dinin, imanın ve Kur'an'ın hakikatlerini doğru bir şekilde asrın idrakine sunan ve bu yolda hak ve hakikate ve insanlığa hizmet etmeyi, hayatının en ulvî gayesi olarak gören Bediüzzaman'ın şu ifadelerinde de bu manevi cihad anlayışı özellikle vurgulanmıştır:"Bizim cemaatimizin meşrebi: Muhabbete muhabbet ve husumete husumettir. Yani beyn-el İslâm muhabbete imdad ve husumet askerini bozmaktır. Mesleğimiz ise, ahlâk-ı Ahmediye ile tahalluk ve Sünnet-i Peygamberîyi ihya etmektir. Ve rehberimiz Şeriat-ı Garra ve kılıncımız da berahin-i katıa ve maksadımız i'lâ-i Kelimetullahtır"(5)

"Biz Kalû Belâ'dan Cem'iyet-i Muhammedî'de dâhiliz. Cihet-ül vahdet-i ittihadımız tevhiddir. Peyman ve yeminimiz imandır. Mademki muvahhidiz, müttehidiz. Her bir mü'min i'lâ-i Kelimetullah ile mükelleftir. Bu zamanda en büyük sebebi, maddeten terakki etmektir. Zira ecnebiler fünun ve sanayi silâhıyla bizi istibdad-ı manevîleri altında eziyorlar. Biz de fen ve san'at silâhıyla i'lâ-i Kelimetullahın en müdhiş düşmanı olan cehil ve fakr ve ihtilaf-ı efkâra cihad edeceğiz. Amma cihad-ı haricîyi şeriat-ı garranın berahin-i katıasının elmas kılınçlarına havale edeceğiz. Zira medenîlere galebe çalmak ikna iledir, söz anlamayan vahşiler gibi icbar ile değildir. Biz muhabbet fedaileriyiz, husumete vaktimiz yoktur!"(6)

Dipnotlar

1- Muhammed Hayır Heykel, Cihad ve'l-Kıtal Fi Siyaseti'ş-Şeriye, C:1, Beyrut-1997, s. 38

2-Heykel, a.g.e., C:1, s. 39

3-Suyutî, Celaluddin Abdurrahman b. Ebibekr(ö. 911), ed-Dureru'l-Müntesira, fi'l-ahadisi'l-münteşira, Riyad, ts., 1/126; Aclunî, 1/486; Kenzu'l-Ummal, h. No:11260. 

4-Nursi, Şualar, 271; Asa-yı Musa, Envar Neşriyat-İstanbul, 1993, 90.

5-Nursi, Divan-ı Harb-i Örfi, 56; Tarihçe-i Hayat, 58.

6-Nursi, Divan-ı Harb-i Örfi, 57; Tarihçe-i Hayat, 59.