Akif Bey, akşam üzeri işyerinden ayrılmadan önce telefonla eşini arayıp pazardan bir şey alınıp alınmayacağını sordu. Eşi Nezihe Hanım, Akif Bey'den domates ve biraz da meyve almasını istedi. Akif Bey, pazarda gezerken gösterişli ve göz alıcı domateslerin dizili olduğu bir tezgahı görünce onun başında durdu. Satıcıya domateslerin nasıl olduğunu sordu. Satıcı, "Vallahi beyefendi, pazarın en güzel domatesi bu." diye cevap verdi. Bunun üzerine Akif Bey, satıcıdan 2 kilo domates rica etti. Hemen yanındaki tezgahtan da biraz meyve aldı ve evinin yolunu tuttu. Evine geldiğinde kapıyı kızı Nurefşan açtı ve babasının elindeki çantaları alıp mutfağa götürerek annesine verdi. Nezihe Hanım, poşetin içindeki domatesleri buzdolabın sebzeliğine yerleştirince bir de ne görsün. Poşetin alt tarafında kalan domateslerin çoğu çürümüş, ezilmiş ve üsttekilere göre daha küçüktü. Hatta bir çoğu daha olgunlaşmamıştı. Bu manzara eşini olduğu kadar Akif Bey'i de çok üzmüştü. Aslında Akif Bey'in üzüldüğü şey, domateslerin çürük olması değil, insanların işlerinde dürüstçe olmayan şeyler yapmalarıydı. Kızarak şöyle söylendi: - Allah Rasülü asırlarca önce insanlara böyle kötü işlerden uzak durmalarını öğütlemişti. Bu insanlar kendilerine yapılan öğütleri ne çabuk unutuveriyorlar. Hani dürüstlük, doğruluk, samimiyet, işine hile karıştırmamak nerede kaldı? Evet, Akif Bey'in de ifade ettiği gibi dinimizin ve onun biricik elçisi Sevgili Peygamberimizin öğretmiş olduğu ahlakî öğretileri unutuyoruz. Asr-ı saadete baktığımızda Allah Resulü’nün alış-veriş hususunda çok hassasiyet gösterdiğini görüyoruz. O (sallallahu aleyhi ve sellem) bu hassasiyetini bize şu ifadelerle anlatıyor: "Müminlerin en faziletlisi o insandır ki, alış-veriş yaptığı zaman müsâmaha ile, toleransla, insanlık hissiyle, meveddetle, mürüvvetle yapar. Sattığı zaman öyle yapar, aldığı zaman öyle yapar. Hüküm verdiği zaman öyle hüküm verir. Hakkında hüküm verildiği zaman da meseleyi öyle karşılar." (Heysemî, Mecmau'z- zevâid, IV/75) "Bizi aldatan bizden değildir" Allah Rasülü'nün ticârî hayatın nasıl olması gerektiğiyle alakalı daha pek çok ifadeleri vardır. Bir keresinde Efendimiz, Medine çarşısında geziyordu. O, zaman zaman böyle gezintiye çıkar dostlarını ziyaret edip gönüllerini alırdı. Bunun yanı sıra çarşı ve pazarın ne durumda olduğunu kontrol eder, insanların şikayetleri varsa onları dinlerdi. İşte yine bu maksatlarla çarşıya çıkmıştı. Buğday, arpa, mısır satıcılarının bulunduğu sokağa girdi. Çarşıda yürürken önünde bir arpa yığını olan bir satıcının malları dikkatini çekmişti. Sapsarı arpa yığını güneşte âdeta bir altın kümesi gibi parlıyordu. Peygamber Efendimiz biraz dikkat ettikten sonra, arpa yığınının altındaki bez parçasının ıslanmış olduğunu gördü. Mübarek ellerini yığının içine daldırdı ve bir avuç arpa çıkardı. Avucunda tuttuğu arpaların ıslanmış ve çürümeye yüz tutmuş olduğunu gördü. Buna çok celallendi. Çünkü bu arpalar kullanılamaz halde idi. Dükkan sahibine seslendi: - Bu malının hali nedir böyle? Satıcı: - Ey Allah'ın Rasülü! Gün boyu yağan sağanak yağmurdan dolayı bütün malım ıslandı. Benim bir kabahatim yok dedi. Allah Rasülü, satıcıya yaptığı şeyin insanları aldatmak olduğunu, bunun asla doğru olamayacağını söyledi. Sonra da şu ölümsüz sözünü ifade buyurdu: "Bizi aldatan bizden değildir!" (Müslim, İman, 164; Ebû Dâvud, Büyû, 50) "Rızkın onda dokuzu ticarettedir." (Suyûtî, el-Câmi'u's-Sağîr, 3, 244) diyen Efendimiz'in ticareti teşvik ettiğini görüyoruz. Bununla birlikte, "Emin ve muamelelerinde doğruluktan ayrılmayan ticaret ehli, Peygamberler, sıddıkler, şehitler ve salihlerle beraberdir." (Tirmizî, Büyû, 4) buyurarak aynı zamanda ticaret ahlakı mevzuunda pek çok düstur ortaya koymuştur. Satıcı, malın kusurunu gizlememeli Satıcı, müşteriye malı hakkında doğru bilgi vermeli, malın ayıbını ve kusurunu gizlememelidir. Efendimiz, bir keresinde tüccarları şöyle uyarmıştır: "Ey tüccarlar!... Şurası muhakkak ki, kıyamet günü tüccarlar, fâcirler (haddi aşan, Allah'a âsi olan kişiler) olarak diriltilecekler, ancak Allah'tan korkanlarla, dürüst olanlar ve (malın evsafını belirtirken) doğru söyleyenler hâriç." (Tirmizî, Büyû, 4). "Malım iyi" diye yemin edilmemeli Yemin, dinimizde bir delildir, hukukî bir değeri vardır. Yemin delilini kullanan kimseye inanmak gerekir. Bu temel hukukî prensibin bir riski vardır: İnsanlar yeminle aldatılabilir. Böyle durumların ortaya çıkmaması için dinimiz, hem Kur'an-ı Kerim ve hem de Efendimiz'in diliyle yemin meselesine özel bir yer vermiştir. Bu cümleden olarak alışverişte yemine yer vermek hoş karşılanmamıştır. Allah Rasulü bir hadislerinde, "Alışverişte fazla yeminden kaçının; zira o, mala rağbeti artırsa da daha sonra bereketini giderir." (Buharî, Büyû, 26) buyurmuş ayrıca, yalan yere olmasa bile yeminin sebep olacağı manevi kirlenmeden alışverişin temizlenmesi için sadaka verilmesini tavsiye etmiştir. (İbn Mâce, Büyû, 3) Bu yemin yalan olursa, bu takdirde Efendimiz'in üslûbu pek şiddetlidir: "Yalan yeminle malını cazip kılan kimse, Müslüman bir kimsenin malını gasbetmiş olduğu için, kendisine gazap edilmiş olarak Allah'a kavuşur (Müslim, İman, 220) ve "... Allah'ın (rahmet) nazarıyla bakmayacağı üç kişiden biri olur." (Tirmizî, Büyû, 5) Ölçü ve tartıda hile yapılmamalı Kur'an-ı Kerim'de, eski milletleri helâk eden musibetlerden biri olarak ölçü ve tartıda yapılan hile gösterilir. Sözgelimi, Hz. Şuayb'ın kavmi bu zaafından dolayı uyarılmış, yola gelmeyince helâk edilmişlerdir. (Hûd, 11/84-85, 94) Mutaffifîn Sûresi, "Ölçü ve tartıda hile yapanlara yazıklar olsun!" diye ağır bir tehditle başlar ve böyle yapmalarının âhirete inanma ile asla bağdaşmadığını ifade ve âhirette karşılaşacakları azabın çetinliğini tasvir eden âyetlerle devam eder. (Mutaffifîn, 83/1-17) Efendimiz ölçü ve tartı kullananlara şöyle bir uyarıda bulunmaktadır: "Sizlere, sizden önceki ümmetleri helâk eden iki şey emânet edilmiştir: 'Ölçek' ve 'terazi'." (Tirmizî, Büyû, 9) Teraziyi müşteri lehine ağır tartmalı Satıcı, müşteri lehine, satılan malı tartıda biraz ağır kılmalıdır. Bu maksatla Allah Rasulü, bir tartıcıya, "Tart ve (terazinin kefesini müşteri lehine) ağır kıl." diye emretmiştir (Buharî, Büyû, 34, Hibe 23; Müslim, Müsâkat, 115; Tirmizî, Büyû, 6) Bu sebeple, satıcı terazi kullanırken, satılan malı müşteri lehine biraz ağırlaştırarak tartmalıdır. "Pahalansın da öyle satayım" denerek mal saklanmamalı Allah Rasulü, "Pazara (satmak üzere) mal sevk eden (kâr eder, helâlinden) rızka kavuşur. İhtikâr yapan (pahalansın da öyle satayım diye malını saklayan), lânete uğrar." (İbn Mâce, Ticârât, 6; Dârimî, Büyû, 12) buyurarak, iktisadî hayata mühim bir düstur getirmiştir. Buna göre ticarette piyasayı daima dolu tutmak esastır. Pahalandırarak daha çok kâr etmek için malı piyasaya sürmemek, saklamak, (yani ihtikâr) yasaklanmıştır. Alış-verişlerde pazarlık yapılmalı Alış-verişlerimizde pazarlık yapmayı dinimiz uygun görmüş ve tavsiye etmiştir. (Buharî, Menâkıbu'l-Ensâr 45, Büyû 67, Hiyel 14, 15). Kişi, kaliteyi, hoşuna gideni ve de ucuzunu aramalı, piyasadan böylece haberdar olmalı; sonra da, fiyatları az çok bilen birisi olarak pazarlık yapmalıdır. Herkes bunu yaparsa, üreticiler ve satıcılar da rekabet etme, müşteri kaybetmeme endişesiyle kendilerine dikkat ederler. Böylece daha güvenli bir ortam oluşur. Pazarlığı yapılmakta olan mala müşteri olunmamalı Allah Rasulü, "Kişi, kardeşinin almakta olduğu mala alıcı çıkmasın; istemekte olduğu kıza da talip olmasın. Önceki izin vermişse o başka." (Müslim, Nikah, 50; Ebû Dâvud, Büyû, 45; Tirmizî, Nikah, 38) buyurmuştur. Bu edep, hem alıcı, hem satıcı ikisi için de geçerlidir. Bir müşteri ile satış muamelesi başlamış, ama satışı kesinleşmemiş bir mala daha uygun şartlar teklif ederek müşteri olmak doğru bir davranış değildir. Alış-verişler yazılarak kayda alınmalı Âlimlerimiz, Hz. Peygamber'in (s.a.s.) alışverişleri yazıp, üzerinde anlaşılan şartları kaydettiğini gösteren rivâyetlerden (Tirmizî, Büyû, 8) hareketle, bunun uyulması gereken bir edep olduğunu belirtirler. Borçlanmalarda az da olsa çok da olsa yazma, zaten Kur'an'ın bir emridir. (Bakara, 2/282) Çok kazanma hırsıyla zamanın hepsi ticarete ayrılmamalı Çok kazanma hırsıyla, zamanı hep ticarî meşguliyetlere tahsis etmek, bu yüzden de Allah'a, kendimize, ailemiz fertlerine, komşu ve akrabalara karşı vazifelerimizi, çocuklarımıza olan terbiye ve ilgiyi ihmal etmek doğru değildir. Hadislerde, üzerimizde bu çeşit vazifelerin de bulunduğu hatırlatıldıktan sonra, "Her hak sahibine hakkının verilmesi gerektiği'ne dikkat çekilir." (Buharî, Savm, 51; Tirmizî, Zühd, 64; Daha detaylı bilgi için bkz. İbrahim Canan, Peygamber Efendimiz'in Sünnetine Göre Ticaret Esasları, Yeni Ümit Dergisi, sy. 60) Kazancımızın helal olmasına, kazanırken de başkasının hakkına tecavüz etmemeye özen göstermeli, yaptığımız işi, ibadet şuuru içinde dürüstçe yapmalı, aldığımız ücretin helal olmasına dikkat etmeli ve dünya hırsına kapılmadan, helalinden kazanıp çoluk çocuğumuza temiz rızık ve helal lokma yedirmeliyiz. Bu şekilde hem dünyada hem de ahirette huzurlu ve mutlu oluruz.